Obserwacja ukryta, obserwacja uczestnicząca — czyli rodzaje obserwacji w badaniach naukowych

Można sądzić, że dużo bezpieczniejsza jest obserwacja, w której badacz pozostaje z boku wydarzeń zajmujących jego uwagę. Przygląda się im z większej odległości, nie biorąc bezpośredniego udziału. Z pewnością jest to wygodniejsze, gdyż nie zajmuje tak wiele czasu, oraz pozwala analizować zdarzenia, które miały miejsce w przeszłości. Co więcej, w czasie aktywnego udziału może nam umknąć wiele części składowych stanowiących potem cenny element badawczy.

Niemniej, obserwacja uczestnicząca również stanowi istotny fragment współczesnych badań naukowych. Dlaczego? Przede wszystkim warto ją przeprowadzić w momencie, w którym ważne jest bezpośrednie doświadczenie – aby zobaczyć, w jaki sposób ludzie mogą reagować na pewne bodźce, warto sprawdzić, jak sami działamy w podobnych warunkach, aby „przekonać się na własne oczy”. Pozwala także wczuć się w sytuację badanych, co może okazać się niezwykle ważne nie tylko w celu zrozumienia ich motywacji, ale również uzupełniać i zweryfikować samemu, czy dane zjawisko nie wpływa negatywnie na losy badanych, co z kolei dodaje nową wiedzę do etyki prowadzenia badań. Co więcej, własne przeżycia z pewnością będą cennym wkładem w dany projekt – jeśli tylko uda się je oddzielić od obiektywnych uwarunkowań. Dzięki obserwacji uczestniczącej zawsze można powiedzieć, że przeżyło się coś na własnej skórze, co czyni naszą pracę bardziej wiarygodną. Niewątpliwie obserwacja uczestnicząca może dostarczyć też pewnej wiedzy zza kulis, o której nie dowiemy się, śledząc dane zjawisko jedynie zza biurka. To zaś daje nadzieję, że zdobędziemy też szerszą wiedzę nie tylko o badanym przedmiocie, ale też o samych sobie.

Obserwacja uczestnicząca pozwala wczuć się w sytuację badanych, co może okazać się niezwykle ważne nie tylko w celu zrozumienia ich motywacji.

Pokonaj naukową rutynę

Wzięcie udziału w wydarzeniu, często niepowtarzalnym, niewątpliwie wzbogaca dorobek danej dyscypliny. Jest również istotne z punktu widzenia walki z rutyną, w którą może popaść naukowiec – wymaga bowiem aktywności, uzupełnia wiedzę i sprawia, że jesteśmy na bieżąco z otaczającą nas rzeczywistością. Jest także dowodem na zaangażowanie, co pozwala na wyprzedzenie innych w odkrywaniu ważnych rzeczy. Należy jednak mieć świadomość, że obserwacja uczestnicząca ma również swoje wady. Niewątpliwie taką jest brak zachowania dystansu. Nadmierna aktywność może doprowadzić do braku obiektywizmu i sprzyjaniu stronie, po której znaleźliśmy się w wyniku uczestniczenia. To zaburza neutralność czy bezstronność badacza. Inną sprawą jest dość duże obciążenie czasowe czy koszty związane z przygotowaniem się do uczestniczenia w danym wydarzeniu. Z tych powodów nie zawsze w ogóle jest ona możliwa. Inną kwestią są stosunkowo wysokie szanse na niepowodzenie – nasze doświadczenia mogą być na tyle unikalne, że trudno wyciągnąć z nich ogólne wnioski. Poprawne przeprowadzenie obserwacji uczestniczącej wymaga bardzo dobrej znajomości otoczenia i wysokiej jakości warsztatu – w przeciwnym razie nie dochowamy standardów naukowych i staniemy się jednym z wielu uczestników zaangażowanych z innych powodów niż chęć zdobycia nowej wiedzy.

Z ukrycia

Oprócz opisywanej wcześniej na łamach obserwacji uczestniczącej, istnieje także możliwość obserwowania analizowanego potem zjawiska z ukrycia, gdy podmioty uczestniczące w ogóle nie wiedzą o tym, że są obserwowane. Taka obserwacja jest znacznie trudniejsza – badacz musi pilnować, by nie zostać zdemaskowanym – to uniemożliwi dalszą obserwację, jej wiarygodność, a co za tym idzie, może zlikwidować cały projekt. Dlatego przeprowadzenie obserwacji ukrytej wymaga odpowiedniego przygotowania, uprzednich testów, a często nawet nakładów finansowych – wybranie odpowiedniego miejsca może wiązać się z wysokimi kosztami. W niektórych przypadkach obserwacja ukryta może być po prostu niemiarodajna bądź niemożliwa. Należy również pamiętać, że ten rodzaj wyklucza ewentualną ingerencję w wydarzenie – w przeciwieństwie do obserwacji uczestniczącej, działanie badacza np. wraz z tłumem jest ograniczone. Doświadczenia są jednak, podobnie jak w tym drugim rodzaju, w pewien sposób subiektywne, zapewne odmienne niż w przypadku uczestniczenia.

W niektórych przypadkach obserwacja ukryta może być po prostu niemiarodajna bądź niemożliwa. Należy również pamiętać, że ten rodzaj wyklucza ewentualną ingerencję w wydarzenie.

Kamuflaż badacza

Co więcej, podczas takiej obserwacji naukowiec musi mieć ciągle na uwadze to, by nie dać się wykryć – w związku z tym jego uwadze hipotetycznie może umknąć kilka zaistniałych zjawisk. Warto również poruszyć w tym aspekcie wymiar etyczny – obserwacja ukryta może prowadzić do bardzo poważnych dylematów np. w zakresie udzielania komuś pierwszej pomocy bądź powstrzymywaniem przed złamaniem prawa. Powstaje też pytanie czy osoby, które przecież z oczywistych względów nie wyraziły zgody na badanie, powinny stanowić podstawę do dalszych badań i zbierania materiałów. Należy jednak wspomnieć, że obserwacja ukryta nie zawsze może wykluczać uczestniczenie badacza – wystarczy, że ukryje on swoją tożsamość przed innymi. Tu powstaje jednak znowu problem natury moralnej – może zmuszać badacza do kłamstwa. Obserwacja jawna tworzy jasne warunki i nie budzi tak dużych wątpliwości w tym zakresie. Obserwację ukrytą należy więc stosować, jeśli nie ma innego wyboru w drodze do odpowiedzi na nasze pytania badawcze.

Z drugiej strony obserwacja ukryta może dać szereg zalet. Przykładowo może okazać się wygodniejsza – zwalnia badacza z bezpośredniego uczestniczenia w danym przedsięwzięciu. Zapewnia jednocześnie zachowanie pewnego dystansu emocjonalnego z badanym obiektem – nie wymaga podejmowania tak wielu czynności. Daje zatem pewną niezależność. Obserwacja ukryta – np. w sytuacji używania lustra weneckiego – pozwala na wychwycenie zjawisk wcześniej niewidocznych. Ludzie często zachowują się też swobodniej, działają w swoim naturalnym środowisku. Widząc badacza, mogą podejmować bardziej przemyślane decyzje, a przez to mniej spotykane w codziennej rutynie i tym samym tak bardzo przydatne do opisu rzeczywistości.

Wybór rodzaju obserwacji jest niezwykle ważną częścią projektu badawczego – może znacznie ułatwić późniejszą pracę albo przyczynić się do powstania interesujących, nieznanych wcześniej konkluzji. Warto rozważyć wszystkie za i przeciw, gdyż to ułatwi późniejszą pracę.