Łąki umajone

Nieodłącznym elementem kultury ludowej jest wiara w wyższe siły nadprzyrodzone kierujące losem człowieka. Szukając sposobów na rozwój duchowy społeczeństwa, w którym osoby o pochodzeniu wiejskim lub robotniczym odgrywały coraz większą rolę, wprowadzano na stałe odpowiadające na potrzeby wiernych nowe formy religijne.

Wiele z tych nabożeństw znamy z pobytów u starszego pokolenia naszych rodzin, ale wbrew temu co może się wydawać, są one stosunkowo nowe. Ich upowszechnienie przypada na przełom XIX i XX wieku.

Krajobraz majowy

Majowe dni na wsi niektórzy z nas kojarzą z pobytami u dziadków lub ciepłymi dniami, gdzie myśli uciekały podczas dłużących się lekcji do zabaw na świeżym powietrzu. Wieczory rozbrzmiewały dźwiękami majowych śpiewów dochodzącymi spod pobliskich kapliczek od grona matron lokalnej społeczności. Szczególne uczczenie Matki Boskiej w jednym z najpiękniejszych miesięcy w roku jest wyrazem polskiej, ludowej wrażliwości religijnej i jednocześnie całkiem nową formą pobożności – zaczęto ją wprowadzać w połowie XIX wieku. Za decyzjami o upowszechnieniu takich form, poza chęcią uczczenia istotnych świętych i znaczących dla dziejów chrześcijaństwa wydarzeń, idzie również chęć edukowania o sprawach wiary tych wyznawców, którzy potrzebowali innych form niż pisane. Aby tego dokonać, konieczne było oddziaływanie na emocje i wyobraźnię wiernych. Formy religijne przedstawione poniżej w większości jednak nie zostały wymyślone na potrzeby niewykształconych wiernych – ich recepcja w polskim społeczeństwie była jednak krokiem, który przybliżył prosty lud do Kościoła.

Wielość praktyk

Opowieść warto zacząć od nabożeństw pasyjnych, które obecnie są jednymi z najważniejszych form pobożności w ramach nabożeństw kościelnych.

Gorzkie Żale znane były na ziemiach polskich już w XVIII wieku, jednak upowszechniły się dopiero w XIX wieku. Odzwierciedlały bogate w ładunek emocjonalny przeżycia religijne ludu i podatność ludzkiej wyobraźni na sensualizm religijny. W drugiej połowie XIX wieku wprowadzano je do polskich kościołów jako nabożeństwa parafialne, jednak nie były one odprawiane w zbyt wielu miejscach. Pełne upowszechnienie tej wyjątkowej skargi ludzkich dusz na los Chrystusa nastąpiło dopiero na początku XX wieku. 

Droga Krzyżowa jest jednym z tych nabożeństw, na których każdy przygotowujący się do I komunii świętej lub bierzmowania musi się stawić, aby zostać dopuszczonym do sakramentu, więc większość praktykujących katolików najprawdopodobniej choć raz wzięła w niej udział. Nie zawsze jednak była tak powszechna jak obecnie. Dawniej erygowana mogła być wyłącznie w kościołach franciszkańskich. Dopiero w 1871 roku papież Pius IX rozszerzył tę możliwość na pozostałe kościoły. Wraz z upływem czasu zaczęto ją wprowadzać w coraz większej ilości parafii, a u schyłku wieku odprawiane było już powszechnie.

Inaczej sprawa się miała w przypadku wspomnianego na początku tekstu nabożeństwa majowego. Ten rodzaj aktywności religijnej został początkowo wprowadzony  w rzymskich kościołach przez jezuitów w drugiej połowie XVIII wieku, początkowo jako nabożeństwo prywatne, potem publiczne. Odprawiane było wyłącznie w kościołach Towarzystwa Jezusowego. W późniejszych latach zaczęło przenikać z Włoch do Hiszpanii i Francji, a stamtąd do Niemiec i Austrii. Finalnie zostało zatwierdzone przez Piusa VII w 1815 roku, a w Polsce upowszechniło się dopiero na początku XX wieku.

Nowe nabożeństwa a przekształcenia struktury społecznej
Wprowadzane na przełomie wieków nabożeństwa były odpowiedzią na potrzeby religijne robotników i chłopów, którzy stopniowo zaczęli odgrywać coraz większą rolę w polskim społeczeństwie, a tym samym w Kościele Katolickim. Rozwój polskiej kultury religijnej jest bardzo wdzięcznym tematem, gdyż jej przekształcenia są tożsame ze zmianami zachodzącymi w społeczeństwie polskim. Więcej o tym zagadnieniu przeczytać można w monografii Daniela Olszewskiego „Kultura religijna polska w XIX i XX wieku”, na podstawie której powstał ten artykuł.