Będąc młodym intelektualistą 88

Romantyzm w Polsce przyniósł przebudzenie samoświadomości narodu, a jej najlepszym manifestem są słowa: „Jeszcze Polska nie zginęła”.

Adam Mickiewicz w wykładach w Collège de France objaśniał: „Słowa te znaczą, że ludzie zachowujący w sobie to, co stanowi istotę narodowości polskiej, zdolni są przedłużyć byt ojczyzny niezależnie od wszelkich warunków politycznych i mogą dążyć do jej przywrócenia. […] Albowiem człowiek, gdziekolwiek się znajduje, skoro myśli, czuje, działa, może być pewny, że w tejże samej chwili tysiące jego współrodaków myślą, czują i działają podobnie jak on”.

Choć u progu XIX wieku świadomość narodu wypełniała niewola, to dzięki Pieśni Legionów, jak pisze Maria Janion: „nasza historia nowożytna zaczyna się nie od rozpaczy, lecz od nadziei, nie od poczucia końca i upadku, lecz od wezwania do męstwa i zwycięstwa”. Pieśń ta siała wiarę w wolność wśród wielu narodów. Urosła do rangi najważniejszej pieśni regionu i inspirowała: Serbów, Słowaków, Czechów, Łużyczan, Ukraińców czy Bułgarów.

Polski „gen wolności” – bo tak określa się dziś historyczny proces przenoszenia narodowego ducha i umiłowania wolności z pokolenia na pokolenie, był tym odcinkiem naszego DNA, który decydował też o przekazywaniu takich cech jak: tolerancja, solidarność i przyznawanie wszystkim innym narodom takiego samego prawa jak własnemu. Mesjanizm polski był wrogi nacjonalizmowi, wrogi imperializmowi, był próbą uetycznienia działalności politycznej w myśl idei: „Za naszą i waszą wolność”.

Heinrich Heine, jeden z największych liryków niemieckich, napisał: „Jeżeli ojczyzna jest pierwszym słowem Polaka, to wolność jest drugim”. Idea i rzeczywistość potwierdzały się w dziejach Rzeczpospolitej wielu narodów. Obraz tego odnajdujemy w mickiewiczowskich Księgach narodu polskiego: „I rzekła na koniec Polska: Ktokolwiek przyjdzie do mnie, będzie wolny i równy, gdyż ja jestem Wolność”.

Dziedziczeniu tego rodzaju cech sprzyja duch ludzki, oświecony sądem rozumu, rozpoznający nie tylko, gdzie jest dobro, ale i każdą szansę jego zaistnienia. Toteż Mickiewicz uświadamia nam, że „był tedy naród polski od początku do końca wierny Bogu przodków swoich”. Jest to budulec trwałych mostów między narodami. Przeszło czterysta lat to wystarczający okres dla Mickiewicza, by to poświadczyć: „Bo to połączenie i ożenienie Litwy z Polską jest figurą przyszłego połączenia wszystkich ludów chrześcijańskich w imię Wiary i Wolności”.

Myśl o przyszłym zwycięstwie pomimo teraźniejszej klęski to nasz wkład w europejską kulturę. Wynika ona z doświadczenia, że dobry los nie jest sprzymierzeńcem bezczynnych. Jest to idea inkluzywna, wyznaczająca rolę wszystkim członkom wspólnoty. Czyniąca bohaterem nie jednostkę a zbiorowość najzwyklejszych ludzi. Taką ocenę pełną wiary w polski charakter narodowy wystawił Mickiewicz. Ten rys znajdziemy w Księgach pielgrzymstwa polskiego: „Zasiewajcie więc miłość Ojczyzny i duch poświęcenia się, a bądźcie pewni, iż wyrośnie Rzeczpospolita wielka i piękna”.

Wiarę w odrodzenie Polski podzielali nie tylko Polacy. Hugues Félicité de Lamennais, francuski pisarz, nakreślił podobną wizję: „Jak owi rycerze w żelaznych zbrojach śpiący na starodawnych grobowcach, tak tam olbrzym leżał na ziemi: oni rzucili nań trochę ziemi krwią przesiąkłej i rzekli: już nie powstanie. Zasypiaj, o Polsko moja, zasypiaj spokojnie: oni mówią, żeś ty w grobie złożona, ja wiem, że to nie grób twój, ale kolebka”.

Romantyzm jest świadectwem dojrzałej kultury narodowej, źródłem niemal wszystkich współczesnych wypowiedzi artystycznych w obrębie naszej kultury. Jak pisał Kazimierz Wierzyński: „To nie są wiersze, poematy / I polonezy karmazynów: / To biblia, w której polskie światy / Z ojców przenoszą się na synów, / Dziady, Irydion, Pan Tadeusz / Lub Kordian – policz owe dzieła / I na pokoleń śpiew je przełóż – / Co w nich ci zagra? – Nie zginęła”.