Będąc młodym intelektualistą 84

Twórcy zyskali poczucie przynależności do ponadstanowej i międzynarodowej republique des lettres – rzeczpospolitej uczonych. Stawali się coraz bardziej świadomi swego miejsca we wspólnocie i swej odpowiedzialności. Zapanował optymizm poznawczy, który skłaniał do wiary w możliwość odkrywania praw rządzących światem oraz przekształcania stosunków społecznych.

Postęp i natura były centralnymi kategoriami tej epoki. Pierwsza, les progrès, to esencja oświeceniowej wiary w potęgę wiedzy i jej dobroczynne skutki. Druga zaowocowała teoriami porządku naturalnego, prawa natury, uprawnień naturalnych, stanu natury i natury ludzkiej. Pierwsza wyraża dążenie do zmiany, druga do niezmienności. Jak pisze David Hume: „Ludzie są tak dalece, bez względu na czas i miejsce, tacy sami, że historia nie powie nam w tej materii nic nowego”.

Progres i regres towarzyszą człowiekowi od zawsze w zmaganiach o bycie bardziej ludzkim. Adam Smith twierdzi, że człowiek przychodzi na świat jedynie z pewnymi zadatkami swego człowieczeństwa, a do jego prawdziwego rozwoju dochodzi w społeczeństwie. Rozpoczynała się wówczas walka o coś bardzo podstawowego – o niezbywalne i przysługujące każdej istocie ludzkiej – z racji samego człowieczeństwa – prawa naturalne. Prawa te dotyczyły życia, wolności, równości i własności. Moralny progres społeczeństwa, jego oświecenie jest możliwe, ale wymaga przewodników.

Pierwsze spośród nich jest prawo do życia. Czasy się zmieniają, ale w każdej epoce nie powinna ustawać altruistyczna refleksja nad najbardziej podstawowymi pytaniami: czy wszyscy wokół nas są dostatecznie chronieni? Czy każda ludzka istota ma prawo oczekiwać absolutnego poszanowania prawa do życia? Czy wartość każdej osoby jest nieporównywalna? Czy nadal tli się wojna silnych przeciw bezsilnym? Ludzie oświecenia żyli nadzieją na odnalezienie drogi powrotnej do życia zgodnego z naturą ludzką.

To, co dziś jest postrzegane jako cywilizowane, w przyszłości może być uznane za barbarię. Na tym polega wyzwanie postępu moralnego. Fakt, że większość podzielała jakiś pogląd, będzie tylko umiarkowaną okolicznością łagodzącą przed trybunałem historii. Intelektualista to nie większość. Niezależność myślenia to idea oświecenia. Rousseau zwraca na to uwagę: „Człowiek uspołeczniony, zawsze się jakby znajdując poza sobą, umie żyć tylko w opinii drugich i z ich to oceny czerpie całe, chciałoby się powiedzieć, poczucie swego istnienia”.

Czym jest oświecenie? Immanuel Kant przedstawił je tak: „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierownictwa. Zawinioną jest ta niepełnoletność wtedy, kiedy przyczyną jej jest nie brak rozumu, lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak oto brzmi hasło oświecenia”. Wezwanie to, choć stale aktualne w każdej epoce, pozostaje niepodjęte tak długo, jak nie weźmiemy go do siebie.

W Krytyce praktycznego rozumu znajduje się słynna wypowiedź Kanta, która krzepi: „Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i rosnącym podziwem i pełnym pokory szacunkiem, im częściej i trwalej zastanawiamy się nad niemi: gwiazdami okryte niebo nade mną i prawo moralne we mnie”. To słowa zachwytu człowieka, który odkrył łączność i nieprzypadkowy związek między kruchą powierzchownością swego istnienia, i niewidzialnego ja, a nieskończonością, absolutem. Co więcej, Kant zaprasza do osobistego odkrycia tego związku. O ile my jeszcze „zastanawiamy się”, to filozof poświadcza, że on sam już to widzi: „nade mną” i „we mnie”.